Lý Công Uẩn trước khi sáng lập ra triều Lý sống ở chùa Kiến Sở, gần đền Phù Đổng và thường đến đây dâng hương cầu xin thần cho biết vận mệnh đất nước. Một đêm, ông nằm mơ được bài sấm gồm bốn câu thơ:
Nhất bát công đức thủy
Tuỳ duyên hoá thế gian
Quang quang trùng chiếu chúc
Một ảnh nhật đăng san
Bài sấm này được diễn dịch đại ý là: Lý Công Uẩn sẽ tạo ra một triều đại mới tồn tại được tám đời vua, làm cho đất nước thanh bình, thịnh trị. Triều đại đó sẽ tàn khi có một vị vua mang tên có chữ “nhật” đặt trên chữ “sơn”. Sau khi lên ngôi, Lý Thái Tổ đã ra lệnh tôn tạo, mở rộng đền Phù Đổng và quy định thể thức tổ chức lễ hội.
Hằng năm, lễ hội Gióng truyền thống tại xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm sẽ diễn ra từ ngày 6 đến 12 tháng Tư âm lịch. Người xã Phù Đổng vẫn truyền nhau câu ca dao: “Ai ơi mùng Chín tháng Tư/ Không đi hội Gióng cũng hư mất đời…” Khác với Hội Gióng đền Sóc, Hội Gióng Phù Đổng là một “hội trận,” vừa thể hiện tinh thần chống giặc ngoại xâm của người Việt cổ, vừa thể hiện mong ước “Quốc thái dân an” của nhân dân. Lễ hội Gióng được cử hành trong một không gian rộng lớn dài khoảng 3km gồm đền Thượng, đền Mẫu (thờ mẹ Gióng) và chùa Kiến Sơ… Mặc dù diễn ra từ mùng 6 đến 12 tháng Tư âm lịch theo truyền thống. Khâu chuẩn bị đã được bắt đầu từ mùng 1 tháng Ba âm lịch. Diễn xướng chính của lễ hội là nghi thức tái hiện lại chiến công của Thánh Gióng đánh thắng giặc Ân theo truyền thuyết. Theo truyền thống, hai làng Phù Đổng và Phù Dực luân phiên nhau giữ vai trò chủ hội, cử ông “Hiệu cờ” (tượng trưng của Thánh Gióng) và các tướng của đội quân Văn Lang. Hai làng Đổng Viên, Đổng Xuyên cử người đóng vai đội quân lương, làng Hội Xá góp phường múa Ải Lao và diễn trò bắt hổ, 6 giáp của làng Phù Đổng sẽ lần lượt giữ vai trò đó rồi đến 4 giáp của làng Phù Dực. Ngày 1 tháng Ba, nơi đến phiên làm chủ hội thực hiện nghi lễ dâng cúng hai cơi trầu và nhận sổ Hội lệ (sổ ghi các nghi thức, quy định của hội theo truyền thống) về để tổ chức. Thành phần và sự phân công các vai diễn chính trong lễ hội như sau:
Hiệu cờ, Hiệu chiêng, Hiệu trống, Hiệu trung quân, Hiệu tiểu cổ (còn gọi là Hiệu tiền quân). Các ông Hiệu đều do làng chủ hội chọn trong số nam giới chưa vợ từ 12 đến 20 tuổi của 4 làng Phù Đổng, Đổng Viên, Đổng Xuyên, Phù Dực, hai Hiệu tiểu cổ bao giờ cũng dưới 16 tuổi. Trường hợp chưa đủ số lượng thì cũng có thể chọn người đã có vợ nhưng không được quá 26 tuổi.
Các ông Hiệu là bộ chỉ huy của đội quân Văn Lang, binh lính của đội quân Văn Lang thường được chọn trong số nam giới từ 18 đến 36 tuổi và gồm có:
Phù giá nội: là đội cận vệ của Thánh Gióng, gồm những người trẻ tuổi.
Phù giá ngoại: là đội quân chủ lực của Thánh Gióng.
Xướng suất: mỗi người chỉ huy một đội phù giá ngoại.
Cùng với binh lính chính quy là những đội quân quần chúng:
Đội thám báo, đội quân lương.
Làng áo đỏ: tượng trưng cho đội quân thiếu niên.
Làng áo đen: tượng trưng cho đội quân nông dân.
Đội quân giặc Ân trong lễ hội chỉ gồm 28 tướng giặc, gọi là nữ tướng. Đóng vai tướng giặc là các cô gái từ 10 - 13 tuổi cũng được chọn từ 4 làng Phù Đổng, Đổng Viên, Đổng Xuyên, Phù Dực. Trong số 28 tướng có 2 nguyên soái đứng đầu gọi là tướng Đốc (Chánh tướng) và tướng Ngựa (Phó tướng). “Thường những cô bé đóng các vai này được chọn từ giáp Ban là giáp liền anh trong làng Phù Đổng, trừ khi giáp này làm chủ hội thì việc chọn hai nguyên soái địch sẽ dành cho giáp Phú.” Tướng giặc Ân mặc áo dài màu sắc khác nhau, đội mũ thêu hoa, mỗi người cầm một thanh kiếm và lá cờ đuôi nheo, ngồi trên kiệu có che tán vàng. Ngày mùng 8 tháng Tư, trước ngày hội chính, người ta sẽ chọn cô bé xinh nhất đóng vai Chánh tướng.
Hội bắt đầu từ ngày mồng 6/4 đến 12/4 (âm lịch).
Ngày 6/4: tổ chức lễ rước nước với sự tham gia của toàn bộ các tướng, quân lính, phường nhạc – múa cùng đông đảo dân làng.
Ngày 7/4: rước miều (bao đựng cờ lệnh và một số vật dụng khác) đến đền Mẫu và rước cỗ chay (có cơm và cà) từ đền Hạ sang đền Thượng để dâng lên Đức Thánh. Buổi trưa có rước khám đường với ý nghĩa nhằm thăm dò đường đi đến trận địa.
Ngày 8/4: những người đứng đầu giáp và có uy tín của 4 làng tổ chức duyệt lần cuối những hoạt động diễn ra trong lễ hội.
Ngày 9/4: (chính hội) rước cờ từ đền Hạ lên đền Thượng, múa “thờ thần”, múa “bắt hổ” và diễn hội trận.
Ngày 10/4: tổ chức lễ rước vãn duyệt quân, kiểm tra lại binh khí; lễ tạ ơn Thánh Gióng và khao quân mừng thắng lợi.
Ngày 11/4: diễn ra lễ rước nước, lễ rửa khí giới. Một số trò chơi và các tiết mục múa hát cũng được tổ chức.
Ngày 12/4: tổ chức lễ rước cắm cờ, kiểm tra lại chiến trường từ Đống Đàm đến Sòi Bia (đi đến đâu cắm cờ trắng đến đấy để xác nhận giặc đã quy hàng). Buổi chiều, tế báo tin thắng trận lên Thiên đình và kết thúc lễ hội.
Lịch hành hội theo truyền thống như trên nhưng Hội Gióng có thể được rút ngắn, các hoạt động được bố trí dồn lại trong ít ngày hơn, ngày nay Hội thường tổ chức từ ngày mùng 6 đến ngày mùng 9 tháng 4 (âm lịch). Tuy nhiên nghi thức tái hiện chiến công thắng giặc Ân của Thánh Gióng bao giờ cũng diễn ra vào ngày chính hội, mùng 9 tháng Tư.
Hội Gióng ở đền Phù Đổng được ví như một kịch trường dân gian rộng lớn với hàng trăm vai diễn tiến hành theo một kịch bản đã được chuẩn hóa. Trong đó, mỗi vai diễn đều chứa đựng những ý tưởng rất sâu sắc như: “ông Hiệu“ là các tướng lĩnh của Thánh Gióng; “Phù Giá” là đội quân chính quy của Thánh Gióng; các “Cô Tướng“ tượng trưng cho 28 đạo quân xâm lược của nhà Ân; “Ông Hổ“ là đội quân tổng hợp; “Làng áo đỏ“ là đội quân trinh sát nhỏ tuổi; “Làng áo đen“ là đội dân binh… Bên cạnh đó, lễ hội còn có các màn rước như: “Rước khám đường“ là đi trinh sát giặc; “Rước nước“ là để tôi luyện khí giới trước khi xuất quân; “Rước Đống Đàm“ là đàm phán, kêu gọi hoà bình; “Rước trận Soi Bia“ là mô phỏng cách điệu những trận đánh ác liệt… Giá trị nổi bật toàn cầu của Hội Gióng thể hiện ở chỗ nó chính là một hiện tượng văn hóa được bảo tồn, lưu truyền khá liên tục và toàn vẹn qua nhiều thế hệ. Lễ hội còn có vai trò liên kết cộng đồng và chứa đựng nhiều ý tưởng sáng tạo, thể hiện khát vọng đất nước được thái bình, nhân dân có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Về mặt mỹ thuật, Hội Gióng mang nhiều nét đẹp và giá trị của lễ hội như các đám rước, các hiệu cờ, hiệu trống, hiệu chiêng, diễn xướng dân gian, múa hát ải lao, múa hổ...
Ngày 16/11/2010, tại thành phố Nairobi (thủ đô của Kenya), trong kỳ họp thứ 5 của Ủy ban liên Chính phủ theo Công ước năm 2003 của UNESCO, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc đã chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. UNESCO đã ghi nhận một cách ngắn gọn và đầy đủ về Hội Gióng, đó là "Một bảo tàng văn hóa của Việt Nam, lưu giữ nhiều lớp phù sa văn hóa, tín ngưỡng".
Về với đền Gióng và Hội Gióng hôm nay không chỉ là để nhớ về lịch sử của cậu bé làng Gióng, cậu bé sau ba năm đã vụt lớn để trở thành người anh hùng vung gậy sắt, nhổ từng khóm tre đánh giặc mà hơn hết còn tìm lại những phút lắng hồn của riêng mình chỉ với chưa đầy nửa tiếng đồng hồ đi xe máy…. Đi – Đến – Cảm nhận và lắng hồn cùng lịch sử cùng thời gian giữa nhịp sống hiện đại ồn ào, xô bồ và tất bật.